عنوان جستار از کجا آمده‌است؟

اولین کاری که برای دانستن پاسخ سوال جستار چیست باید بکنیم، واژه‌شناسی آن است. از اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم مطابق با نیاز روز، نوشته‌هایی انتشار پیدا کردند که آزادی عمل بیشتری به نویسنده می‌دادند. اولین بار میشل دومونتنی از اسم “essai” برای اشاره به مجموعه‌ی نوشته‌هایش استفاده کرد. یک دهه بعد فرانسیس بیکن در انگلیس از معادل “essay” استفاده کرد. جستار ترجمه‌ی essay در زبان انگلیسی است که ریشه‌اش از فعل essayer در زبان فرانسه و به معنای تلاش و کوشش‌کردن است. بعدتر ژورنالیست‌های قرن نوزدهم برای این‌که روایت‌های شخصی‌تری از وقایع ارائه بدهند این قالب را رواج دادند. نویسنده‌ی جستار نتیجه‌ی جست‌وجو در زندگی روزانه‌اش و اصطلاحا تجربه‌ی زیسته‌اش را آزادانه و از دیدگاه شخصی‌اش می‌نویسد.

چرا جستار همان مقاله یا داستان نیست؟

جستار متنی است که با مقاله و داستان و جزوه و رساله متفاوت است و در عین حال با همه‌ی این‌ها اشتراکاتی دارد. نویسنده عامل ایجاد این تفاوت‌هاست. جستار نتیجه‌ی دیده‌شدن یک موضوع از نقطه‌نظر منحصربه‌فرد نویسنده است. اما لزوما نتیجه‌ای که نویسنده از موضوع گرفته باعث نوشته‌شدن جستار نمی‌شود. بسیاری وقت‌ها نویسنده حین نوشتن تجربه می‌کند و تنها تفاوتی که با مخاطب دارد این است که ایده اولیه از اوست و قلم در دست دارد. نویسنده در جستارنویسی آزادی مطلق دارد و می‌تواند ارزش‌گذاری کند. جستار ایده‌ای را بیان یا کاوش می‌کند که نظر خاص نویسنده است. ایده می‌تواند برگرفته از جزئی‌ترین اتفاقات روزانه باشد.

فرق جستار با مقاله و داستان در این است که در جستار می‌توانیم هم‌زمان روایتی را تعریف کنیم، قصه‌ای تخیلی بگوییم  یا مسئله‌ای را تحلیل منطقی کنیم.

انواع جستار

جستار دوازده نوع دارد. دربار‌ه‌ی هریک از این انواع، در ادامه توضیحاتی می‌نویسیم.

۱. جستار متعین یا تعریفی (definition essay): در این نوع جستار، نویسنده معنای یک عبارت را توضیح می‌دهد. مفهوم بعضی واژه‌ها و عبارات، مثل غرور، به دیدگاه فرد وابسته است. این نوع نوشتار، سه بخش دارد: الف) بیان عبارتی که نویسنده آن را تعریف خواهد کرد؛ ب) دادن اطلاعات روشن و اساسی دربارۀ عبارت و تعریف نویسنده؛ پ) ذکر حقایق، مثال‌ها و حکایت‌هایی که مفهوم موردنظر را بهتر به خواننده می‌رساند.

۲. جستار انتقادی (critical essay): در این نوع جستار، نویسنده متنی را ارزیابی، تحلیل یا تفسیر می‌کند. او با ذکر شاهد و بیان استدلال، سعی می‌کند درون‌مایه‌ها یا ایده‌های نهفته در متن را کشف و آشکار کند.

۳. جستار روایی (narrative essay): این نوع جستار یک بن‌مایه (موتیف) یا نقطه‌ی مرکزی دارد که کل روایت حول آن شکل می‌گیرد و پیش می‌رود. جستار روایی شخصیت، رویداد و گفتگو (دیالوگ) دارد ولی با داستان کوتاه فرق می‌کند. داستان کوتاه برخلاف جستار روایی، حول بن‌مایه‌ای یکّه و ازپیش‌تعیین‌شده شکل نمی‌گیرد و با تعلیق و انتظار کشف، مخاطب را رها می‌کند. در جستار، با پایان نوشتار، چیزی برای کشف بیشتر باقی نمی‌ماند.

۴. جستار توصیفی (discriptive essay): در این نوع جستار بناست که چیزی توصیف شود. این چیز می‌تواند شیء، مکان، تجربه، شخص یا موقعیت باشد. در جستار توصیفی چیزها به‌صورت عینی و ملموس، مبتنی بر حواس پنجگانه، همچنین با وضوح بیان و دقت زبان توصیف می‌شوند. این خصوصیات موضوع را بر خواننده آشکار می‌کند و به او دستمایه‌ای برای درک روشن از چیز وصف‌شده می‌دهد.

۵. جستار توضیحی (expository essay): جستار توضیحی در تعریفی کوتاه و جامع، بررسی و ارزیابی یک ایده یا حتی استدلال برای اثبات آن است، به منظور فهم آسان‌تر آن ایده. نویسنده‌ی جستار توضیحی برای توضیح ایده از شیوه‌هایی چون تصویرسازی و تفسیر نیز می‌تواند بهره بگیرد.

۶. جستار اقناعی (persuasive essay): هدف از نوشتن این جستار، قانع کردن مخاطب است تا دیدگاه خاصی را بپذیرد یا کنش مشخصی انجام دهد. برای نگارش چنین جستاری، نویسنده باید ابتدا تحقیق کند و همچنین از تعصب‌ها و جانبداری‌های خواننده آگاه باشد. به‌علاوه پیش از آغاز نوشتن، باید تفاوت موضع و رویکرد هر دو طرف بحث را به‌خوبی و به‌روشنی درک کند. این‌گونه می‌تواند نظر خود را برای مخاطب اثبات کند و نشان دهد چرا دیدگاه مقابل نادرست است.

۷. جستار جدلی (argumentative essay): نویسنده در این نوع جستار برهان‌هایی از هر دو سوی یک مسئله‌ی مناقشه‌برانگیز بیان می‌کند. ممکن است هر دو دسته برهان به‌طور یکسان و متعادل نوشته شوند یا دیدگاه یک سوی مناقشه با استدلال محکم‌تری بیان شود. همه‌ی اینها به نویسنده بستگی دارد و اینکه کدام طرف را بیشتر حمایت می‌کند. مقدمات لازم برای نگارش جستار جدلی از جستار توضیحی بیشتر است. نویسنده در جستار جدلی نیازمند تحقیقات مفصل‌تری نسبت به جستار توضیحی است.

۸. جستار تحلیلی (analytical essay): هدف نویسنده‌ی این نوع جستار، توضیح جزءبه‌جزء یک موضوع، برای افزایش درک و آسان‌کردن فهم مخاطب است. در جستار تحلیلی، اجزای مختلف موضوع به‌صورت جداگانه بررسی می‌شوند تا کل موضوع بهتر دریافت شود.

۹. جستار علّی یا علت‌ومعلولی (cauase and effect essay): در این نوع جستار ابتدا دلایل (علت‌های) یک اتفاق بررسی می‌شود و سپس نتایج (معلول‌های) آن علت‌ها بیان می‌شود. جستار علت‌ومعلولی هم به‌صورت مستقل نوشته می‌شود و هم در دل انواع دیگر جستار، به‌اندازه‌ی یکی دو پاراگراف، می‌گنجد. در نوشتارهای علمی و دانشگاهی، از این نوع جستار برای سازمان‌دهی مطلب بسیار استفاده می‌کنند.

۱۰. جستار قیاس و تقابل (compare / contrast essay): نویسنده هنگام به‌کارگیری «قیاس» در نوشتار خود، عناصر مشابه را بررسی می‌کند و هنگام استفاده از «تقابل»، عناصر متفاوت را. بنابراین در جستار قیاس و تقابل، دو موضوع از طریق قیاس، تقابل یا هر دو، تحلیل می‌شوند. برای بهترنوشتن چنین جستاری، ابتدا باید دو یا چند موضوع انتخاب شوند که ارتباطی معنادار دارند. در این نوع جستار، بیان بدیهیات فایده‌ای ندارد، بلکه نویسنده تفاوت‌های نامحسوس یا شباهت‌ها غیرمنتطره را نشان دهد.

۱۱. جستار فرایندی (process essay): به بیان ساده، جستار فرایندی نوشتاری است که انجام کاری را به خواننده آموزش می‌دهد (مثل دستور پخت غذا). در این نوع جستار، نویسنده مراحل رسیدن به هدفی خاص یا ساخت محصولی مشخص را قدم‌به‌قدم شرح می‌دهد. این نوع جستارها معمولاً خطاب به افراد تازه‌کار یا بی‌تجربه نوشته می‌شوند.

۱۲. جستار تبیینی (explicatory essay): این نوع جستار برای توضیح و تفسیر متنی ادبی، مثل شعر، نمایشنامه، رمان یا داستان کوتاه به‌کار می‌رود. نویسنده در جستار تبیینی معمولاً جملات، ابیات یا قطعه‌های جداشده از آثار طولانی‌تر ادبی را بررسی می‌کند. در این جستار، مثل سایر جستارها، باید فرضیه‌ای (thesis) روشن و مشخص مبنا قرار گیرد. پیکره‌ی جستار بر این فرضیه متمرکز می‌شود و با نتیجه‌گیری به پایان می‌رسد. همچنین لازم است منبع قسمت‌های مختلف جستار هم ذکر شود تا ادعای اصلی محکم‌تر شده، استدلال نویسنده پیش برود.

جستارنویسی چه فایده‌ای دارد؟

نویسنده‌ای که همیشه با کلمات سروکار دارد ذخیره‌ی کاربردی‌ای از کلمات دارد و می‌تواند مطالب پیچیده و ایده‌هایش را ساده کند و برای مردم بازگو کند. سادگی جستار به معنای بی‌مایگی آن نیست، آن را پرکاربردتر می‌کند. مخصوصا که نوشته‌ای نسبتا کوتاه است، کمی بیشتر از هزار کلمه و این قالب با ویژگی‌های زندگی شلوغ امروزی سازگاری دارد.

جستارنویسی برای نویسنده هم فایده‌هایی دارد. تفکر انتقادی را پرورش می‌دهد. توانایی بحث کردن در مورد یک موضوع را تقویت می‌کند. مطلب‌هایی را که در ذهنش می‌گذرد، مرتب می‌کند. باعث ارتباط مفید با خواننده می‌شود. مزیت دیگری هم که برای نویسنده و مخاطب دارد این است که حس تنوع‌طلبی را ارضاء می‌کند. هر جستار نتیجه‌ی گسترش یک ایده‌ی جداگانه است و لزوما پیوستگی‌ای بین جستارهای مختلف یک نویسنده نیست. تکراری‌ترین ایده‌های زندگی روزمره‌مان هم می‌توانند ایده‌ای برای جستارنویسی باشند، مثلا تجربه‌ی اولین روز ورود به دانشگاه یا خاطره‌ای از کودکی.

جستارها می‌توانند در دسته‌بندی‌های مختلف قرار بگیرند. مثلا جستارهای شخصی از خاطرات و برداشت‌های شخص، جستارهای خودزندگی‌نامه‌ای، جستارهای معنوی و واشکافی تجربیات معنوی فرد از انواع جستار هستند. اما حالا که کمی با این موضوع آشنا شدیم که جستار چیست بهتر است با چند نمونه جستار هم آشنا شویم.

رها و ناهشیار می‌نویسم تلاشی است برای آشنا کردنِ خواننده‌ی جستاردوست با اصول و قواعد جستارنویسی. جستارنویسی به سفری اکتشافی شبیه است و جستارنویس، در مسیر این سفر، می‌کوشد راهی برای همساز کردنِ ناهمسازها بیابد، میان قلمروهای شخصی و عمومی پل بزند، از دلِ تضادها به تشابه‌ها برسد، دانشِ علمی و شناخت شهودی را با هم آشتی دهد و طعم لذت‌بخشِ کشف جهان غریبه را به ما بچشاند. برای نوشتن جستار باید جست‌وخیز بازیگوشانه‌ی ذهن را به شکلی معنادار و فهم‌پذیر روی کاغذ بیاوریم و تکه‌پاره‌های پراکنده را کنار هم بچینیم تا الگوی کلی حاکم بر آن‌ها را بیابیم یا با ابزار کلمه، نظمی بر آن‌ها حاکم کنیم.

بر خلاف تصور خیال‌انگیز و احساسات‌زده‌ی رایج درباره‌ی نوشتن و نویسندگی، فرایندِ ترجمه‌ی افکارِ درهم و جسته‌گریخته به کلمه‌ها و جمله‌های منسجم، روشن و گویا نوعی مهارتِ حرفه‌ای و فوت‌وفن دقیق و حساب‌شده می‌طلبد؛ مهارتی که ادر لارا، جستارنویس، خاطره‌پرداز و مربیِ نویسندگی، در کتاب رها و ناهشیار می‌نویسم راه‌هایی برای پرورش آن به خواننده پیشنهاد می‌کند.